Nghành gang thép Việt Nam

Mặc dù liên tiếp có báo động sẽ có thừa công suất gang thép, việc cấp phép đầu tư nhiều khu gang thép vẫn được nhà nước trung ương và địa phương rất "ưu ái". Trong bài này tác giả trình bày những cơ sở lý luận dẫn tới một chiến lược sản xuất gang thép ở Việt Nam.

• Mặc dù liên tiếp có báo động sẽ có thừa công suất gang thép, việc cấp phép đầu tư nhiều khu gang thép vẫn được nhà nước trung ương và địa phương rất "ưu ái". Trong bài này tác giả trình bày những cơ sở lý luận dẫn tới một chiến lược sản xuất gang thép ở Việt Nam.
  
  Từ một năm nay liên tiếp có tin nhiều khu gang thép được cấp phép đầu tư và liên tiếp có báo động sẽ có thừa công suất gang thép. Trong bài này chúng tôi xin trình bày những cơ sở lý luận dẫn tới một chiến lược sản xuất gang thép ở Việt Nam.
  
  

  

  
  
  
  Một chút kỹ thuật
  
  Để có thép sản phẩm cuối cùng1 từ quặng sắt có hai cách: chế tạo gang từ quặng sắt trong lò cao hay khử oxy trực tiếp.
  
  Nếu chế tạo thép từ quặng sắt thì phải nghiền quặng và than thành bột, trộn quặng với than coke rồi đốt than trong một lò cao ở nhiệt độ trên 2.000°C. Ở nhiệt độ đó, sắt chảy lỏng thành gang, nghĩa là sắt với một dung dịch cacbon của than. Để khử cacbon xuống tới độ cacbon của thép thì người ta đổ gang lỏng vào một nồi lò và thổi khí oxy để đốt cacbon có thừa. Mặc dù đã có nhiều tiến bộ, nhưng phương pháp này tiêu thụ than và sinh ra xỉ, khí dioxyd cacbon và nhiều bụi.
  
  Nếu chế tạo thép bằng phương pháp khử oxy trực tiếp thì người ta gây ra một hồ quang để nung chảy trong một nồi lò quặng sắt có hàm lượng sắt trên 60 phần trăm hay sắt vụn. Quy ra sản lượng thép phương pháp này ô nhiễm tương đối ít hơn và dùng tương đối ít năng lượng hơn vì không có những khâu nghiền quặng và nghiền than. Ngoài ra phần lớn năng lượng tiêu thụ là điện năng.
  
  Cả hai phương pháp tạo ra thép lỏng thô.
  
  Người ta đổ thép lỏng vào một lò phản ứng ở nhiệt độ 1.200°C đến 1.800°C, trộn với những kim loại phụ gia để có hợp kim thép đúng theo yêu cầu của khách hàng. Khâu này gọi là khâu tinh luyện. Sau khi đạt được hợp kim có đặc tính hóa học thích hợp người ta đúc liên tục hợp kim hãy còn lỏng vào khuôn để có những phôi với mặt cắt hình chữ nhật hay hình tròn. Khâu này ô nhiễm khí quyển khá nhiều và tiêu thụ nhiều năng lượng dưới dạng điện và khí đốt hay dầu. Nhưng quy ra sản lượng thép thì gây ra ít ô nhiễm và tiêu thụ ít năng lượng hơn là khâu chế tạo thép lỏng thô.
  
  Khi thép nguội tới nhiệt độ khoảng 800°C, người ta cán những phôi thành những tấm hay những thanh có hình dáng và kích thước gần bằng những sản phẩm cuối cùng. Khâu này gọi là khâu cán nóng. Trong quy trình cán nóng hay sau quy trình đó, người ta có thể nung ram lại những phôi để thép đạt được những đặc tính cơ học mong muốn. Khâu này gây ra ô nhiễm khí quyển và tiêu thụ năng lượng dưới dạng điện và khí đốt hay dầu. Quy ra sản lượng thép thì gây ra ít ô nhiễm và tiêu thụ ít năng lượng hơn là khâu tinh luyện.
  
  Sau khi để phôi thép nguội tới nhiệt độ chung quanh, người ta cán lại thành những tấm hay thanh sản phẩm cuối cùng. Khâu này gọi là khâu cán nguội. Thực ra khâu này thuộc ngành cơ khí. Do đó, quy ra sản lượng thép khâu này tiêu thụ năng lượng và ô nhiễm tương tự như một quy trình cơ khí.
  
  Người ta có thể xây dựng một tổ hợp gang thép bao gồm tất cả những khâu kể trên. Nhưng người ta cũng có thể:
  
  • Mua thép thô rồi làm lỏng lại để sản xuất những tấm và thanh thép sản phẩm cuối cùng từ khâu tinh luyện thép,
  
  • Mua những thoi thép đã được tinh luyện để sản xuất những tấm và thanh thép sản phẩm cuối cùng từ khâu cán nóng,
  
  • Mua những phôi thép để cán nguội thành những tấm và thanh thép sản phẩm cuối cùng.
  
  Khởi đầu sản xuất từ dạng thép gần sản phẩm cuối cùng bao nhiêu thì, quy ra sản lượng thép, sẽ ô nhiễm và tiêu thụ năng lượng ít bấy nhiêu. Vì thế mà khi nghiên cứu một dự án thì phải biết sẽ khởi đầu sản xuất thép kể từ khâu nào. Cộng công suất thép của những dự án khác nhau là không có ý nghĩa gì cả khi thiết kế một chiến lược cho ngành gang thép.
  
  Những lý do phải sản xuất thép ở Việt Nam
  
  (a) Thỏa mãn nhu cầu quốc nội Chính phủ Việt Nam và Hiệp hội Thép dự báo nhu cầu thép sẽ là như sau:
  

   

  (triệu tấn năm)	2010	2015	2020	2025
  Chính phủ	10 - 11			24 - 25
  Hiệp hội Thép	10	15	20

  
     Theo USGS (U.S. Geological Survey, Cơ quan Khảo sát Địa chất Hoa kỳ)3 thì sản lượng do những cơ sở gang thép ở nước ta là:
  
  

  (tấn)	2002	2006
  Gang	146.000	300.000
  Thép thỏi	409.000	1.000.000
  Thép cán	2.503.000	4.000.000

   

   Theo những số liệu đó thì sản lượng gang thép nội địa chưa thỏa mãn được nhu cầu của kinh tế. Nếu kết cấu kinh tế tương lai sẽ tạo ra nhu cầu dự báo và nếu nhất thiết phải dùng thép sản xuất ở Việt Nam thì chúng ta cần phải tăng cường mạnh khả năng sản xuất.
  
  (b) Tận dụng tài nguyên mỏ
  
  Nguyên liệu cơ bản của ngành gang thép là quặng sắt, than coke và năng lượng điện.
  
  Về điện thì hiện nay chúng ta thiếu công suất. Trước mắt chúng ta đang phải nhập khẩu điện và không có tài chính để lắp ráp thêm công suất đáp ứng nhu cầu. Trừ khi doanh nghiệp nước ngoài đầu tư ồ ạt vào những cơ sở sản xuất điện, những nhà máy gang thép tương lai sẽ không có điện để chạy.
  
  Về than thì ở miền Bắc và miền Trung có lải rải vài mỏ than và mỏ sắt. Mỏ sắt và mỏ than không xa nhau mấy. Tỉnh Quảng Ninh là vùng mỏ than lớn, nhưng đó là than anthracit chỉ dùng để đốt thành năng lượng nhiệt. Một bể mỏ than ở Hưng Yên vừa được khám phá, nhưng chưa biết rõ trữ lượng và loại than nào. Ở Thái Nguyên và gần biên giới Việt Trung có một vài mỏ than coke nhỏ.
  
  Về quặng sắt thì cũng lải rải có vài mỏ sắt. Mỏ tương đối quan trọng ở Thái Nguyên. Ở Thạch Khê, tỉnh Hà Tĩnh, một vùng mỏ có vẻ quan trọng vừa được phát hiện. Thỉnh thoảng một vài địa phương phát hiện thêm một mỏ khoáng vật cần được định giá thêm.
  
  Bờ bể nước ta có nhiều nơi để xây hải cảng đủ sâu để tàu mang nhiên liệu, than coke và quặng sắt từ nước ngoài cập bến. Vậy chúng ta có thể tận dụng những tài nguyên mỏ eo hẹp của chúng ta và bổ túc bằng cách mua từ nước ngoài những nguyên liệu chúng ta thiếu để chạy những nhà máy gang thép xây trên lãnh thổ nước ta.
  
  (c) Tận dụng nguồn nhân lực
  
  Điểm tới hạn của một nhà máy gang thép phải tính đến một triệu tấn mỗi năm. Nhưng điểm tới hạn của một nhà máy chỉ cán thép theo nhu cầu có thể xuống tới 20.000 tấn mỗi năm.
  
  Một nhà máy gang thép cần đến rất nhiều nhân công. Có tổ hợp lên đến một hai vạn người. Nhưng số nhân công lớn đó là do tầm vóc của nhà máy. Nếu lấy tỷ lệ một nhân công của một nhà máy gián tiếp mang lại việc làm cho mười người khác và một người đi làm nuôi hai người khác thì một tổ hợp gang thép sẽ nuôi sống hai mươi vạn đến hơn nửa triệu người.
  
  Nhưng một tổ hợp lớn cũng chỉ cần đến khoảng một trăm cán bộ quản lý và kỹ thuật còn những người khác chỉ cần biết đọc biết viết và một vài ngày huấn luyện là đủ. Như vậy có nghĩa là một nhà máy gang thép tạo ra nhiều công ăn việc làm nhưng tham gia ít vào việc thành lập một xã hội tri thức.
  
  

  

  
  
  Những cản trở của ngành gang thép Việt Nam
  
  (a) Ô nhiễm
  
  Trong số những ngành công nghiệp, ngành gang thép là ngành ô nhiễm môi trường và tiêu thụ năng lượng nhiều nhất. Chọn khai triển ngành gang thép là chọn gia tăng ô nghiễm môi trường và gia tăng nhu cầu năng lượng. Một tổ hợp sản xuất càng sáp nhập nhiều khâu sản xuất ở mạn ngược chu trình chế biến bao nhiêu thì càng ô nhiễm môi trường và càng tiêu thụ năng lượng bấy nhiêu.
  
  (b) Thiếu vốn đầu tư
  
  Công nghiệp gang thép thuộc loại công nghiệp nặng nên có cường độ tư bản cao6, có thể nói là cường độ tư bản cao nhất trong số những ngành công nghiệp nặng. Như viết ở trên, so với những cơ sở công nghiệp khác, nhà
  
  1. Những con số về vốn đầu tư và công suất cho thấy rằng cả năm dự án đều mang vốn 5 tỷ Mỹ kim và xin từ 1.000 đến 2.000ha đất và mặt biển cho mỗi công suất 10 triệu tấn/năm. Những tỷ số đó tương xứng với những tỷ số đăng trên sách báo chuyên môn quốc tế. Chúng tôi không được đọc chi tiết những hồ sơ xin phép đầu tư. Nhưng những tỷ số trùng nhau như vậy cho phép chúng tôi nghi rằng một số hồ sơ sẽ không được dẫn tới cùng vì chỉ là những quả bong bóng người ta tung ra để thử.
  
  Thực vậy, trong giới tài chính đầu tư quốc tế, người ta thường tung ra một số hồ sơ để thử xem có đối tác nào phản ứng không. Nếu có đối tác phát tín hiệu thuận thì họ đi tiếp và sẽ đi tiếp cho tới thực hiện dự án nếu đối tác liên tục phát tín hiệu mong muốn dự án được thực hiện. Nhiều khi có một tay, không ai biết tông tích từ đâu, "đi một tua", nghĩa là tung ra một hồ sơ rất hấp dẫn rồi biến đi mất sau khi nước chủ nhà động viên tất cả quan chức để nghiên cứu dự án. Năm ngoái, chúng tôi được tin dự án Nghi Sơn, tỉnh Thanh Hóa, vốn đầu tư 26 tỷ Mỹ kim, công suất 150 tấn/năm, 50.000 lao động10. Trước những con số vĩ đại như vậy, chúng tôi nghi hồ sơ không nghiêm túc. Với sự giúp sức của một số Việt-Kiều bên Mỹ, chúng tôi có thử tìm xem tập đoàn Eminence, chủ đầu tư, là những ai. Nhưng chúng tôi không gom được một tý thông tin nào cả.
  
  2. Với nhu cầu gang thép lớn như hiện nay, nhiều công ty và ngân hàng đổ vốn vào ngành này. Họ thấy Việt Nam là một nơi làm ăn dễ dãi thì họ đến đầu tư. Nhưng, nếu một chục năm nữa gió đổi chiều, giá thép trên thị trường quốc tế giảm xuống, thì họ không ngần ngại rút lui để đầu tư vào ngành khác hay/và ở nước khác. Như viết ở một phần trên, triển vọng những tổ hợp gang thép này sẽ ngưng hoạt động không phải là một giả thuyết có tính cách hàn lâm. Đó chỉ là hậu quả của xu hướng toàn cầu hóa.
  
  Lúc đó khí quyển xung quanh nhà máy sẽ trong sạch hơn, nhưng vẫn còn cả nghìn hecta đất và mặt biển đã bị ô nhiễm mà không biết bao giờ mới hồi phục. Lúc đó ai sẽ nghĩ tới số phận những công nhân cũ của nhà máy? Dù đã được tuyển từ tuổi rất trẻ, sau nhiều năm lao động, những người này sẽ là những người cao tuổi. Sau khi bị khai thác với đồng lương rẻ mạt vì nhà máy không đòi hỏi phải có kỹ năng cao và sau nhiều năm không có dịp luyện tập trí não, khả năng chuyển nghề của những người này sẽ là như thế nào?
  
  Kết luận
  
  Mọi việc đều có khía cạnh thuận và nghịch. Không khai triển nhiều ngành gang thép không có nghĩa là không quan tâm đến ngành đó.
  
  Dù sao chúng ta cũng có một số mỏ sắt mặc dù trữ lượng những mỏ đó không lớn mấy. Xuất khẩu quặng sắt thì không có lợi bằng xuất khẩu thép. Vậy chúng ta cũng phải kêu gọi nước ngoài đầu tư vào tối đa hai tổ hợp gang thép. Nhưng không cho phép họ đầu tư vào những dự án phải nhập khẩu quặng sắt và khi nào những mỏ sắt cạn hết thì tìm cách mời họ dời cơ sở sản xuất của họ sang nước khác.
  
  Ngành luyện kim tiến bộ mau: những đặc tính của thép và hợp kim thép về sức bền và kháng hoen rỉ được cải tiến liên tục. Những ngành công nghiệp của chúng ta phát triển mạnh. Do đó nhu cầu thép tăng mạnh cùng với đòi hỏi sử dụng hữu hiệu thép và hợp kim thép. Nếu chúng ta muốn chất lượng sản phẩm công nghiệp của chúng ta được cải thiện liên tục thì phải có một đội ngũ kỹ sư am hiểu những vấn đề sản xuất và sử dụng kim loại và những vật liệu mới.
  
  Vật liệu mới là một ngành ưu tiên của chính phủ. Nhưng đặt vào danh sách ưu tiên một một công nghệ thì chưa đủ. Chúng tôi đề nghị lập một trung tâm nghiên cứu trung ương về sản xuất và sử dụng kim loại. Trở thành số một hay số hai thế giới trong một ngành công nghiệp không phải là một vinh quang. Vinh quang là trở thành một quốc gia giàu mạnh, dân sống ấm no trong một môi trường tự nhiên lành mạnh. Với mục đích đó, khai triển ngành gang thép không phải là một việc cốt yếu.
   
• Bình luận bài viết